«محاربه» چیست و «محارب» کیست؟ «بغی» کدام است و «باغی» چه کسی؟

«محاربه» چیست و «محارب» کیست؟ «بغی» کدام است و «باغی» چه کسی؟

قسمت اول

الف-محارب کیست؟

مبنای شرعی جرم محاربه فرموده خدا در قرآن کریم است که می فرماید:”کیفر کسانی که با خداوند یا پیامبر او می جنگند و در زمین فساد و تباهی ایجاد می‌کنند این است که کشته شوند یا به صلیب کشیده شوند یا دست راست و پای چپ ایشان بریده شود یا تبعید شوند”.
این تعریف جرمی است که از آن به عنوان “محاربه و افساد در ارض” یاد می‌شود. اما واضح است که خود “محاربه” و “افساد در ارض” نیاز به توضیح و تعریف دارد. یعنی باید روشن شود منظور از “جنگیدن با خدا و پیامبرش” چیست؟ و محارب چگونه در زمین فساد و تباهی ایجاد می کند؟ در کنار این مطلب اصلی (تعریف محاربه و افساد فی الارض) پرسش های دیگری هم مطرح می شود که به آنها خواهیم پرداخت.

تعریف هایی که برخی دانشمندان از محارب و محاربه به دست داده‌اند:

تعریف امام خمینی: “محارب کسی است که جنگ افزار خود را آخته یا آماده می کند تا مردم را بترساند و در زمین فساد ایجاد کند. خواه این کار را در خشکی بکند یا در دریا و در شهر بکند یا جای دیگر، در روز بکند یا شب…”

تعریف استاد عبدالقادر عوده (مولف التشریع الجنایی الاسلامی):”… راهزنی یا دزدی بزرگ (سرقت کبری) است …تفاوت آن با سرقت این است که در سرقت، مال به طور مخفی برده می‌شود اما در محاربه، گرفتن مال با زور و غلبه منظورِ مرتکب است … و همه فقها اتفاق نظر دارند که محارب فرد مسلمان یا کافر ذمی است که راهزنی می کند یا به قصد گرفتن مال مردم با زور بیرون می آید ..”
از آنچه استاد عبدالقادر عوده از دانشمندان مختلف (روسای مذاهب چهارگانه) نقد می‌کنند، پیداست که بعضی از ایشان “قصد گرفتن مال” را شرط تحقق این جرم می‌دانند اما برخی دیگر قصد ترساندن مردم و نا امن کردن راه ها را کافی می دانند.

تعریف صاحب جواهر: “محارب هر کسی است که به منظور ترساندن مردم جنگ افزاری را آخته یا با خود حمل کند. به نحوی که ایجاد تباهی و فساد در زمین محقق شود. خواه این کار در خشکی صورت گیرد و خواه در دریا، خواه در روز باشد یا در شب، خواه در شهر باشد یا جز آن…”.

تعریف قانون مجازات اسلامی: ماده ۱۸۳ قانون مجازات اسلامی می گوید: “هر کس که برای ایجاد رعب و هراس و سلب آزادی و امنیت مردم دست به اسلحه ببرد محارب و مفسد فی الارض است…”.

نتیجه ای که از جمع بندی تعریف ها به دست می آید: اگر به مجموع این تعریف ها دقت کنیم و توضیحات و بحث هایی را که پس از آن در این منابع آمده در نظر بگیریم به این نتیجه خواهیم رسید که:

الف – بیرون کشیدن و آختن و نشان دادن چیزی که بتوان به آن “سلاح” یا جنگ افزار گفت شرط تحقق محاربه است. این جنگ افزار ممکن است گرم یا سرد باشد.

ب –  قصد مرتکب باید ترساندن مردم – بدون توجه به افراد خاص – باشد.

پ – مرتکب باید از این “ترساندن مردم” در پی ایجاد تباهی و فساد در زمین باشد.
در مورد “ایجاد تباهی در زمین” تصویر روشنی نداریم. هرچند کارهای بسیاری است که مفهوم ایجاد فساد و تباهی در زمین را به ذهن می آورد اما قرار گرفتن عبارت مذکور در کنار “جنگ با خدا و پیامبر او” این معنی را به ذهن می‌آورد که منظور شارع همان تباهی و فسادی بوده که در اثر سرقت مقرون به آزار و زورگیری و راهزنی ایجاد می شود. این برداشت و استنباط با آنچه در خصوص شان نزول آیه در کتاب التشریع الجنایی الاسلامی تالیف استاد عبدالقادر عوده آمده تقویت می‌شود که گفته است: “… در خصوص معنی محاربین در این آیه اختلاف وجود دارد و می‌گفته‌اند ایشان مشرکینی بودند که بین ایشان و پیامبر(ص) پیمانی بسته شده بود. اما پیمان شکنی و راهزنی و در زمین فساد کردند. بعضی دیگر گفته‌اند این گروه اهل کتاب بودند و پاره‌ای نیز گفته اند آیه در مورد گروهی نازل شده که مسلمان شده بودند اما بعداً مرتد از دین خارج شدند و شتری متعلق به پیامبر(ص) را دزدیدند و چوپان آن را کشتند و نظری که بیشتر فقها در مورد محارب دارند این است که او مسلمان یا کافر ذمی است که راهزنی می کند یا به قصد گرفتن مال از راه زور و غلبه (زورگیری) خارج می شود. “( التشریع جلد ۲” صفحه ۶۳۹)

ت – مرتکب باید در حدی از توانایی باشد که سلاح کشیدنش مردمی را بترساند و اگر چنان ضعیف باشد که کسی نترسد محارب نیست.

ث – اگر کشیدن سلاح به لحاظ دشمنی شخصی با یک یا چند نفر – و نه برای ترساندن همه مردم – باشد، مورد “محاربه” نخواهد بود.

خلاصه اینکه به نظر می رسد “محارب” به کسی می توان گفت که قصد ایجاد ترس و وحشت در حاضران در محل را داشته و از این اقدام در پی تحصیل مال یا امتیازاتی و فعلی یا زهر چشم گرفتن و به اصطلاح (نسق گیری) برای سوء استفاده های بعدی باشد.

ماده ۶۱۷ قانون مجازات اسلامی می گوید: “هر کس به وسیله چاقو یا هر نوع سلاح دیگر تظاهر یا قدرت نمایی کند یا آن را وسیله مزاحمت اشخاص یا اخاذی و تهدید قرار دهد یا با کسی گلاویز شود، در صورتی که از مصادیق محارب نباشد به حبس از شش ماه تا دو سال و تا ۷۴ ضربه شلاق محکوم خواهد شد.” از مقابله و مقایسه این ماده با ماده ۱۸۳، این سوال در ذهن ایجاد می شود که فرد مورد نظر در ماده ۱۷ “چگونه ممکن است از مصادیق محارب نباشد”. ظاهراً نظر اولیه شارع مقدس برخورد با این گونه افراد بوده است.

ادامه دارد…