مسیر ماندگاری

مسیر ماندگاری

مصاحبه بمناسبت۱۱ شهریور ، سومین سالگرد استاد فقید دانشگاه تهران، دکتر امیرناصر کاتوزیان

من ورودی سال ۱۳۴۳دانشگاه تهران هستم. در آن زمان آقای کاتوزیان به تازگی به عنوان استاد دانشگاه تهران مشغول به کار شدند و چندین بار در دانشکده با ایشان ملاقات داشتم ولی هیچگاه آقای کاتوزیان استاد من نبودند. در همان زمان از مرحوم شهابی که استاد اصول بنده بودند، مطلبی در تعریف و تمجید آقای کاتوزیان شنیدم.

مرحوم شهابی می فرمودند باید ورقه آقای کاتوزیان را به حوزه های علمیه فرستاد تا بدانند که دانشجوی من در رشته اصول، توانایی و استعدادی دارد که شاید بسیاری از طلبه‌ها به اندازه وی در خصوص اصول اطلاعات نداشته باشند. زمانی که در دانشگاه بودیم ایشان از تحصیل فارغ شده بودند و اگر اشتباه نکنم به عنوان دستیار مرحوم دکتر سید حسن امامی در دانشکده حقوق مشغول به کار بودند.

آیا در آن زمان هم دکتر کاتوزیان شهرت امروزه را داشت یا اینکه به عنوان یک استاد جدید و نه چندان مطرح شناخته می‌شد؟

بدیهی است که هیچکسی در مقاطع ابتدایی کار و تدریس به مانند دوران انتهایی نیست. از این رو جایگاه دکتر کاتوزیان نیز در آن زمان به مانند الان نبود. با این حال آقای دکتر کاتوزیان در آن زمان هم فرد برجسته‌ای بودند و بدیهی است که در طی زمان تکامل پیدا کردند.

شرایط ایشان و به خصوص با آن «فراغت ناگزیری» که برای ایشان فراهم شد این امکان به استاد کاتوزیان داده شد که همه دانسته‌های حقوقی را در قالب کتب مختلف به چاپ برسانند. در واقع دکتر کاتوزیان توانستند ادبیات حقوقی را تغییر بدهند و یک ادبیات جدید را در حوزه حقوق ابداع کردند.

جناب کشاورز از ادبیات حقوق سخن گفتید، مسئله‌ای هست که خیلی‌ها معتقدند که در ایران این ادبیات غنی نیست، به نظر شما ادبیات استاد کاتوزیان چگونه بود؟ سطح استادان زمان ایشان چطور؟

البته این سخن را من هم قبول دارم که ادبیات حقوقی ما ادبیات غنی یی نیست، درمیان همان چیزهایی که داریم هرکسی هم سبک خودش را دارد جناب کاتوزیان از به هم پیوستن حقوق غرب و فقه اسلام به شکل زیبایی استفاده کردند و دیگران هم اینکار را کرده بودند.

البته من همیشه گفته ام کتاب حقوق مدنی استاد سید حسن امامی کتابی است که هیچ اهل حقوقی نباید خودش را از خواندنش بی نیاز بداند و مکرر خواندنش حتی در زمان حاضر با وجود کتب دیگری که وجود دارد مفید است.

اما استاد کاتوزیان سبک، نحوه‌ی استدلال و ادبیات خاص خودشان را داشتند و در این زمینه تا حد ممکن فارسی نویسی و دوری از به کار بردن بی‌جهت کلمات عربی در کتب ایشان کاملا نمود دارد. همچنین آن قسمت‌هایی که به عنوان قرائت و تمرین در پایان هر فصل در کتاب‌های ایشان مشاهده می‌شود نیز کار نو و جدیدی محسوب می‌شد، مخصوصا برای کسانی که از حیطه نظر می‌خواهند وارد عرصه عمل شوند.

در بعضی از مسائل هم نظرات خاصی داشتند. به طور مثال کتاب ۵جلدی راجع به قراردادها کتاب بسیار خوب و کاربردی است. متأسفانه دکتر کاتوزیان را زود از دست دادیم، به خصوص اینکه امکان تدریس طولانی تر ایشان نیز وجود داشت.

به نظر شما، از نظر علمی آقای کاتوزیان از استاد خودشان برتر بود؟

اینگونه مقایسه ها به نظر من مقایسه درستی نیست. دکتر سید حسن امامی در زمانی کتاب حقوق مدنی را نوشتند، که امکانات موجود در زمان حاضر و در زمان مولفات جناب کاتوزیان موجود نبود. در کتاب استاد امامی به این صورت آمده: «حقوقی یین چنان میگویند یا علمای شیعه اینگونه می‌گویند.»

این جملات به این علت بوده که ایشان گویا در زمانی که در تبعید بودند این کتاب را نوشتند، درحالیکه هیچ منبعی در اختیار نداشتند و فقط با کمک گرفتن از حافظه ، توانستند ۶ جلد کتاب را بنویسند که کار بسیار دشواری است.  به باور من همه این عزیزان در حیطه خودشان موفق و اثر گذار بودند و بسیار اگرها در این موضوع وجود دارد…

یادم هست یک زمانی، به منزل ایشان رفتم و در کتابخانه طبقه بالای منزلشان با ایشان ملاقات کردم. استاد کاتوزیان به شوخی گفت: این (منظور نوشتن بود) کار مهمی است که در اینجا انجام می‌دهم . مثلاً می گویم شیخ انصاری درست نگفته است. و با خنده بیشتری گفت: آن‌ها هم الان حضور ندارند که جواب من را بدهند ! این گونه فراغت های ناگزیر، باعث شده خیلی‌ها آثار خوبی ایجاد کنند و دکتر کاتوزیان هم در زمره این افراد قرار می‌گیرد.

چقدر با عنوانی که برای دکتر کاتوزیان تحت عنوان «پدر علم حقوق» انتخاب کرده‌اند، موافقید؟

شاید از نظر تاثیر گذاری بر دانشجویان و مولفان این لقب عنوان بدی نباشد چون استاد کاتوزیان از منظر تألیف کتب حقوقی در ایران تاثیر زیادی گذاشته است و کمتر کسی وجود دارد که انقدر مؤثر باشد، از این رو به نظر من چنین نامگذاری کار درستی است.

شما با تدریس آشنا هستید. مهمترین ویژگی استاد رشته حقوق چه چیزی می‌تواند باشد؟  مهمترین ویژگی تدریس دکتر کاتوزیان از نظر شما چیست؟

به نظر من مهمترین کاری که مدرس حقوق باید انجام دهد، این است که باید دانشجویان را به چالش ذهنی وادار کند و کاری کند تا دانشجویان به مسائل حقوقی به شکل پویا نگاه کنند. بدترین روش برای تدریس حقوق گفتن جزوه است که متاسفانه من می‌شنوم که این مسأله متداول شده و  اصلا قابل قبول نیست.

در کشور‌های دیگر، تدریس حقوق در دانشکده ها با بررسی پرونده آغاز می‌شود در حالیکه در کشور ما اینگونه نیست. شرط عمده‌ی تدریس صحیح حقوق این است. در مورد استاد کاتوزیان من توفیق پیدا نکردم در کلاس‌های ایشان حضور داشته باشم ولی سخنرانی‌های دکتر را زیاد شنیده‌ام و کتاب‌های او را نیز مرتب خوانده‌ام.

من یک دوست عزیزی داشتم به اسم مسعود اسلامی  که دانشجوی کارشناسی ارشد استاد کاتوزیان بود و دانشجوی برجسته‌ای هم محسوب می‌شد.  آقای اسلامی با مرحوم دکتر کاتوزیان پایان نامه‌ای در باب «ایجاب» را بدون اینکه متعرض «قبول» شود گذراند. شما مجسم کنید اگر کسی بخواهد در این مورد پایان‌نامه بنویسد چه خلجانی در ذهن ایجاد خواهد شد و این موضوع پایان نامه از سوی دکتر کاتوزیان مطرح شد و این خاطره همواره در ذهنم ماندگار شد.

شروع آشنایی شما با مرحوم کاتوزیان با توجه به این که دانشجوی وی نبودید، چگونه بود؟

من اولین بار اسم آقای کاتوزیان را در کلاس مرحوم محمود شهابی شنیدم که مربوط به همان امتحان اصول بود که قبلاً گفتم. نظرم جلب شد که ببینیم آقای کاتوزیان کیست و بعد از پرس و جو نخستین بار در حال ورود به دانشکده مرحوم کاتوزیان را دیدم که جوانی باریک اندام و خوش سیما به نظرم آمد.

با این حال رابطه نزدیکی با مرحوم نداشتم تا اینکه بعد از انقلاب فرهنگی و اخراج مرحوم از دانشگاه ارتباط بنده با وی بیشتر شد.  افراد زیادی سعی کردند مشکل اخراج ایشان را حل کنند. برای مثال آقای سید محمدخامنه ای که برادر ارشد مقام معظم رهبری و حقوقدان و فقیه است به من گفتند پرونده شکایت آقای کاتوزیان را پیگیری کنید (گمان می کنم دعوا را جناب دکتر آزمایش در دیوان عدالت اداری مطرح کرده بودند)

به رئیس وقت دیوان عدالت مراجعه کردم . ایشان از باب تعارف گفتند پرونده را خدمت حاج آقا (آقای سید محمد خامنه ای) ببرید . ایشان هر چه رأی بدهند من امضاء می کنم . موضوع را به آقای خامنه ای گفتم، گفتند ایشان نمی خواهند موضوع را حل کنند . من که قاضی نیستم تا رأی بدهم.

به هرحال بعد از آن ماجرا قاضی دیگری همت کرد و شرایط برای بازگشت مرحوم کاتوزیان به دانشگاه فراهم شد. بعدها زمانی که افتخار تصدی کانون مرکز را پیدا کردم و همینطور در اتحادیه، هروقت از مرحوم درخواست می‌کردم که برای سخنرانی تشریف بیاورند همیشه قبول می‌کردند.

در این دوران همیشه به مرحوم کاتوزیان می‌گفتم که اگر افتخار رانندگی را به من بدهید، من شما را از منزل به محل سخنرانی می‌آورم و بعد از پایان سخنرانی شما را باز می‌گردانم. در هر صورت در این دوران مرتب مرحوم کاتوزیان را ملاقات می‌کردم و در ارتباط بودیم.

از آقای کاتوزیان خاطره‌ی خاصی در ذهن دارید؟

هر زمانی که در خصوص جامعه وکالت و رقابت‌های موجود در جامعه وکالت به آقای کاتوزیان حرفی زده می‌شد که مثلاً ایشان نسبت به گروهی یا کسانی نظر منفی بدهند هرگز این توفیق نصیب کسی نمی‌شد. استاد کاتوزیان همواره بر اتحاد وکلا و کانون وکلا اصرار داشتند و علاقه‌ای به رقابت‌های ناسالم در حوزه وکالت نشان نمی دادند.

من مجددا به خانواده ایشان تسلیت می‌گویم. به خاطر دارم که همسر مرحوم همواره در تمامی مسائل پشتیبان استاد بودند و قطعا بخشی از موفقیت‌های استاد به خاطر حمایت‌های بی دریغ همسر ایشان بوده است که البته این مسأله در مورد همه افراد موفق صادق است.

سایت حقوقی داتیکان